Drugi już trybunałkowy wtorek za nami – tym razem spotkaliśmy się w herbaciarni „Same Fusy”, gdzie przy Marzeniach Elfów i szarlocie z lodami dyskutowaliśmy o relacji między wolnością a prawem. Dyskusja obracała się nie tylko wokół różnicy między jednym a drugim, ale także o ich horyzontalnym stosowaniu w praktyce prawniczej. Zainteresowanych tematem zachęcamy do zapoznania się z przygotowanym przez Zarząd résumé orzecznictwa i doktryny , który umieszczamy poniżej.
RÉSUMÉ ORZECZNICTWA TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO NA TEMAT WOLNOŚCI I PRAW
1. Wprowadzenie
Dokonane przez doktrynę rozróżnienie między prawami a wolnościami, czyli prawami pozytywnymi a prawami negatywnymi jest przyjmowane przez Trybunał Konstytucyjny za oczywistość niewymagającą szczegółowych wyjaśnień. Wystarczy więc w tym miejscu skrótowo przypomnieć, że prawo pozytywne (prawo) pociąga za sobą obowiązek państwa podjęcia działań pozytywnych na rzecz jednostek dysponujących tym prawem,
natomiast prawo negatywne (wolność) pociąga za sobą jedynie obowiązek państwa do powstrzymania się od ingerencji w działania jednostek, które nim dysponują. Trzeba jednak pamiętać, że podział ten ma charakter umowny i w praktyce orzeczniczej nie jest zawsze zachowywany. TK nie trzyma się konsekwentnie tego podziału – niekiedy stosuje klasyczną definicję wolności rozumianą jako zakaz ingerencji państwa w sprawy
jednostki (jak np. przy wolności wyboru miejsca zamieszkania), a kiedy indziej traktuje daną wolność nie tylko jako zakaz ingerencji, lecz również wiąże z nią obowiązek ustanowienia odpowiednich rozwiązań prawnych na rzecz jednostki (jak np. przy wolności zgromadzeń,
gdzie Trybunał uznał, że wszystkie zgromadzenia bez względu na swoją liczebność muszą mieć zapewnioną pewną ochronę prawną).
W przekonaniu Trybunału Konstytucyjnego wolność człowieka wywodzi się z samej istoty natury ludzkiej:
„Sformułowana w art. 54 ust. 1 Konstytucji wolność konstytucyjna jest jednym z
przejawów wolności człowieka, wolności przysługującej każdemu człowiekowi w
sposób naturalny od urodzenia, wolności wywodzonej z istoty natury człowieka i
stanowiącej fundamentalną wartość, którą winno uwzględniać prawo pozytywne. To
prawno-naturalne uzasadnienie wolności człowieka stanowi inspirację współczesnych
konstytucji państw demokratycznych. Można je odczytać także z Konstytucji
stanowiącej w art. 30, że „przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło
wolności i praw człowieka i obywatela”.” (P 1/06)
Na tle powyższego orzeczenia można poważyć się na postawienie tezy, że prawa i wolności są nie tyle nadane przez państwo obywatelom w drodze „łaski”, lecz jedynie gwarantowane. Posiadanie przez człowieka podstawowych praw i wolności wynika bowiem z prawa
naturalnego. Tezę tę dodatkowo wzmacnia art. 30 Konstytucji, zgodnie z którym to godność ludzka stanowi źródło praw i wolności. Co ważne, wynikający z tego przepisu nakaz ochrony godności ludzkiej znajduje swój wyraz w szczegółowych przepisach konstytucyjnych, ale na
tym nie kończy się jego rola:
„Artykuł 30 Konstytucji nakazuje również ochronę podstawowych praw człowieka,
które – z takich czy innych względów – nie zostały skonkretyzowane w szczegółowych
przepisach konstytucyjnych.” (SK 29/01)
W dalszym ciągu notatki zostaną zwięźle omówione wybrane wypowiedzi Trybunału na temat niektórych praw i wolności z rozdziału II Konstytucji (2), a także praw i wolności poza nim (3) oraz o horyzontalnym stosowaniu praw i wolności (4).
2. Wolności i prawa w rozdziale II Konstytucji RP
Analiza orzecznictwa TK w tej materii pozwala wysnuć wniosek, że wiele konstytucyjnych wolności stanowi prawa negatywne i pozytywne zarazem – tak jest np. w przypadku wspomnianej wyżej wolności zgromadzeń. To samo tyczy się konstytucyjnych praw, gdzie
oprócz aspektu pozytywnego często występuje także aspekty negatywny – jak w przypadku prawa do obrony, z którego oprócz roszczenia o zapewnienie obrońcy w procesie karnym wynika zakaz ingerencji w swobodę doboru tego obrońcy.
Jednak przynajmniej jeden przepis konstytucyjny pozostał nieskażony tą niejednoznacznością, przez co zachowała się w nim klasyczna definicja wolności – wolności od ingerencji państwa w sprawy jednostki. Chodzi o art. 31 ust. 1, z którego można wyprowadzić konkretną wolność (np. wolność zawierania umów cywilnoprawnych), o ile nie wynika ona z innych przepisów ustawy zasadniczej
„Zasada wolności, wyrażona w art. 31 ust. 1 Konstytucji, ma (…) charakter
subsydiarny. Jeżeli więc jakaś dziedzina stosunków nie została objęta szczegółowymi
unormowaniami odnoszącymi się do konkretnej „wolności”, to gwarancje swobody
działania jednostki można wyprowadzić bezpośrednio z art. 31 ust. 1 i 2 Konstytucji”
(SK 46/07)
Na marginesie należy wspomnieć, że w tym samym artykule dopuszcza się ograniczanie wolności:
„Artykuł 31 ust. 1 Konstytucji gwarantuje ochronę prawną wolności człowieka. (…) art.
31 ust. 1 stanowi lex generalis w stosunku do (…) art. 65 ust. 1 Konstytucji. (…)
„wolności” nie mają charakteru absolutnego, tak więc dopiero naruszenie przesłanek
zawartych w art. 31 ust. 3 Konstytucji prowadziłoby do możliwości uznania, że doszło
do naruszenia konstytucyjnie chronionej wolności człowieka (…).” (SK 20/02)
2.1. Wolności i prawa osobiste
„Trybunał Konstytucyjny przypomina, że wolność osobista polega na możliwości swobodnego decydowania przez jednostkę o własnym postępowaniu, zarówno w sferze publicznej, jak i w życiu prywatnym. W zasadzie każda z dalszych konstytucyjnych wolności jest przejawem korzystania z tej właśnie – fundamentalnej − wolności osobistej, dopełnianej nietykalnością osobistą (emanacją wolności w jej aspekcie
negatywnym), a więc gwarancją zachowania przez jednostkę jej tożsamości i integralności fizycznej i psychicznej (na dwa wymiary nietykalności − cielesny i duchowy – zwracał uwagę Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 10 marca 2010 r., sygn. U 5/07, OTK ZU nr 3/A/2010, poz. 20) oraz zakazem ingerencji w tę integralność. Obie zaś – wolność i nietykalność − wynikają z przyrodzonej i nienaruszalnej godnością człowieka (art. 30 Konstytucji).”(K 16/12)
2.2.Wolności i prawa osobiste
„Prawo do ochrony prawnej życia prywatnego zostało zagwarantowane w art. 47 Konstytucji, a niektóre uprawnienia szczegółowe składające się na treść tego prawa – ponadto w innych przepisach konstytucyjnych. Autonomię informacyjną jednostki gwarantuje przede wszystkim art. 51 Konstytucji. W myśl art. 51 ust. 1, nikt nie może być obowiązany inaczej niż na podstawie ustawy do ujawniania informacji dotyczących jego osoby. (…)Art. 51 ust. 1 Konstytucji potwierdza prawo jednostki do samodzielnego decydowania o ujawnianiu informacji o sobie. Obowiązek ujawnienia informacji o sobie stanowi ograniczenie autonomii informacyjnej.”(U 3/01)
2.3.Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne
„Trybunał Konstytucyjny niejednokrotnie podkreślał w swoich orzeczeniach, że wolność wykonywania zawodu stanowi jedno z praw jednostki, gwarantowanych postanowieniami rozdziału II Konstytucji. W odniesieniu do tzw. wolnych zawodów treścią wolności wykonywania zawodu jest stworzenie sytuacji prawnej, w której: po pierwsze, każdy mieć będzie swobodny dostęp do wykonywania zawodu, warunkowany tylko talentami i kwalifikacjami; po drugie, mieć będzie mieć rzeczywistą możliwość wykonywania swojego zawodu oraz – po trzecie, nie będzie przy wykonywaniu zawodu poddany rygorom podporządkowania, które charakteryzują świadczenie pracy.”(SK 20/01)
„jak podnosi się to w literaturze, pełna wolność pracy to nie tylko brak przymusu , ale również brak ograniczeń, polegających na uniemożliwieniu podmiotom prawnym wykonywania określonego zawodu, czy zatrudnienia, nie przymuszając ich jednocześnie do robienia czegoś innego.”(K 33/98)
3. Wolności i prawa spoza II rozdziału Konstytucji
Trybunał konsekwentnie stoi na stanowisku, że rozdział II Konstytucji nie stanowi zamkniętego katalogu praw i wolności, które podlegają ochronie w trybie skargi konstytucyjnej. Także przepisy innych rozdziałów mogą stanowić źródła takich praw i wolności, czego przykłady znajdują się poniżej.
„Należy zgodzić się z poglądem, że użycie w art. 20 i art. 22 Konstytucji zwrotu „wolność działalności gospodarczej” świadczy wyraźnie o tym, że przepisy te można uważać także za podstawę prawa podmiotowego o randze konstytucyjnej, a nie tylko i wyłącznie za normę prawa w znaczeniu przedmiotowym i zasadę ustroju państwa. „Wolność działalności gospodarczej – choć niewątpliwie ma charakter szczególny,
inny niż wolności i prawa wskazane w rozdziale II Konstytucji – może stanowić podstawę uprawnień jednostek wobec państwa i organów władzy publicznej, które winny i mogą być chronione w trybie skargi konstytucyjnej” (SK 24/02)„Wymaga rozważenia, czy z art. 19 Konstytucji można wywieść prawo podmiotowe, które podlegałoby ochronie w drodze skargi konstytucyjnej. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego należy uznać, że deklaracja ustrojodawcy o specjalnej opiece państwa nad weteranami walk o niepodległość, zwłaszcza inwalidów wojennych (art. 19 Konstytucji) jest również postanowieniem konstytucyjnym formułującym prawo
podmiotowe, którego naruszenie może być podstawą do złożenia skargi konstytucyjnej w sytuacji, gdy skarżący wywodzą z tego przepisu konkretne uprawnienia, których zostali pozbawieni, a które – ich zdaniem – nie podlegają wzruszeniu. Jak zauważa J. Trzciński („Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz” Rozdział II, str. 5 i nast.), wolności i prawa z rozdziału I Konstytucji mogą i powinny być wyprowadzane; obowiązkiem skarżącego jest jednak wskazać konkretną normę prawną, która stanowi o jego prawach bądź wolnościach.)” (SK 4/02)
4. Horyzontalne stosowanie praw i wolności konstytucyjnych
Problemem o ogromnym znaczeniu dla praktyki jest kwestia, czy jednostka może powoływać się na swoje prawa i wolności konstytucyjnie wyłącznie wobec państwa (czyli stosować je wertykalnie), czy także wobec innej jednostki (czyli stosować je także horyzontalnie). Spór w
tej kwestii trwa, ale Trybunał opowiedział się za horyzontalnym stosowaniem praw i wolności konstytucyjnych:
„W świetle art. 47 Konstytucji nie ulega jednak wątpliwości, że ustawodawca ma konstytucyjny obowiązek zapewnić jednostce odpowiednią ochronę sfery prywatności nie tylko przed ingerencją ze strony podmiotów publicznych, ale również przed ingerencją ze strony innych jednostek i podmiotów prywatnych.” (U 3/01)
„Wolność wyboru miejsca zamieszkania rozumieć należy w “klasycznych” kategoriach ujęcia wolności konstytucyjnych, przyjmując, że obejmuje ona generalny zakaz ingerencji państwa i władz publicznych w tę sferę życia człowieka. Nie może ona być natomiast traktowana jako podstawa roszczeń wobec osób prywatnych oraz ograniczeń prawa własności i innych praw majątkowych. Konstytucja reguluje bowiem stosunki między państwem a jednostkami, nie wdając się bezpośrednio w regulowanie stosunków między osobami pozostającymi pod jego władzą.” (K 20/01)
RÉSUMÉ DOKTRYNY NA TEMAT WOLNOŚCI I PRAW
Leszek Wiśniewski, Prawo a wolność człowieka – pojęcie i konstrukcja prawna”
1. Filozoficzne pojmowanie wolności
Według teorii indeterministycznej głoszonej przez Epikura, św. Augustyna i Tomasza z Akwinu człowiek posiada wolną wolę niezależną od czynników zewnętrznych. Przeciwna – teoria deterministyczna neguje istnienie wolnej woli. Według przedstawicieli tej teorii (stoicy, Spinoza, Hegel, Marks) postępowanie człowieka determinują czynniki zewnętrzne – prawa przyrody, biologia, stosunki społeczne w jakich egzystuje człowiek. W nauce filozofii pojęcie wolności często rozpatruje się w zestawieniu z pojęciem władzy – zarówno w rozumieniu władzy innych nad człowiekiem (zależność od warunków zewnętrznych), jak też władzy w sensie dochodzenia do wolności poprzez doskonalenie samego siebie (prawość, wolność moralna). Gabriel Marcel pisał: „Posiadać, to móc czymś dysponować, mieć nad czymś władzę”. Władza nad człowiekiem oznacza konieczność podporządkowania się cudzej woli, istota wolności polega na realizacji własnej woli, i to często bez wchodzenia w kolizję z cudzą wolą. Postrzeganie związków pomiędzy prawem a wolnością jest uzasadnione ich przeciwieństwem – władza jest istotnym czynnikiem wpływającym na zakres ograniczeń wolności. Analiza związków pomiędzy wolnością oraz władzą prowadzi do wyróżnienia dwóch znaczeń wolności: wolności od czegoś oraz wolności do czegoś. Rozróżnienie to nie ma zbyt dużego znaczenia na gruncie prawa – wolność od przymusu jest warunkiem koniecznym do zaistnienia wolności wyboru, i odwrotnie (nie ma pełnej wolności wyboru w sytuacji przymusowej). Osiemnastowieczna myśl o państwie i prawie wykształciła aktualną do dzisiaj koncepcję wolności jednostki, którą tworzą: wolność wyboru, nieszkodzenie innym w toku realizacji własnych decyzji, ograniczoność władzy państwowej nad jednostką. Te trzy przesłanki zostały wyrażone w art. 4 i 5 Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z dnia 26 sierpnia 1789 r. Aktualność tych postanowień potwierdza fakt, iż Deklaracja do dziś stanowi integralną część Konstytucji Francji.
2. Wolność i prawa człowieka w aktach normatywnych
Wolność w najszerszym pojęciu oznacza przyrodzoną zdolność (moc) podejmowania aktów woli i wyboru. W prawnym znaczeniu pojęcie to jest ograniczone do działań człowieka, które nie szkodą innym i nie zostały przez ustawodawcę zakazane. Dalsze ograniczenia wynikają z zasad moralnych, nakazów religijnych i dobrych obyczajów. Autor proponuje wyróżnienie wolności prawnie reglamentowanych oraz wolności
prawnie nie reglamentowanych. Reglamentacja pierwszego rodzaju polega na ustanowieniu przez ustawodawcę ograniczeń realizacji tych wolności po to, aby zagwarantować równą możliwość korzystania z nich przez wszystkich. Wolności prawnie reglamentowane mają dwie strefy: strefę działań prawem nakazanych lub zakazanych oraz strefę wolną od ograniczeń prawnych. Wolności prawnie nie reglamentowane nie mają strefy działań prawem zakazanych lub nakazanych. Brak ograniczeń prawnych w tej strefie jest decydującą przesłanką do nazwania zachowań w tej strefie indyferentnymi – według autora nie jest to właściwe określenie, gdyż prawo nie zachowuje się obojętnie wobec tej kategorii wolności – chroni te wolności, gwarantuje ich nienaruszalność. Najczęściej pojawiającym się w procesie legislacyjnym błędem jest utożsamienie pojęcia „prawo jednostki” z pojęciem „wolność jednostki”. Różnice są tutaj istotne. Wolność człowieka jest wartością przyrodzoną i niezbywalną. Jej istota sprowadza się do podejmowania decyzji i ich realizacji. Możliwość realizacji wolności nie zależy od
istnienia państwa i prawa – państwo i prawo są potrzebne wyłącznie w celu ograniczenia i zagwarantowania wolności. Przy realizacji wolności nie ma podmiotu zezwalającego. Akt normatywny dotyczący wolności powinien spełniać trzy warunki: mieć formę deklarującą
wolność, wyczerpująco wymieniać ograniczenia wolności, gwarantować prawnie, instytucjonalnie i materialnie możliwość realizacji wolności w części nie podlegającej ograniczeniom. Respektowanie zasady wolności nakazuje prawodawcy formułować normy ograniczające wolność w postaci zakazu. Prawo człowieka to przysługujące roszczenie do świadczenia ustalonego w akcie normatywnym. Prawo do świadczenia
powstaje z chwilą wejścia w życie normy prawnej kreującej to prawo. Prawo do czegoś wynika z dwustronnego stosunku zobowiązaniowego (jedna strona jest uprawniona do świadczenia, a druga zostaje zobowiązana to świadczenie spełnić). Akt normatywny dotyczący prawa osoby powinien: wymieniać przysługujące prawa w formie normy kreującej, wyczerpująco określać, kto, komu i co ma świadczyć, gwarantować realność świadczenia. W przypadku prawa obywatel lub organ powinien szukać w ustawie wyczerpująco wymienionego zakresu prawa do czegoś, w przypadku wolności należy szukać wyczerpująco wymienionych zakazów.
Jerzy Ciapała, Wolność a uprawnienie – próba analizy porównawczej pojęć w kontekście wybranych postanowień Konstytucji RP
Wolność należy interpretować jako sferę swobodnych zachowań podmiotu. Zachowanie mieszczące się w sferze wolności sprawdzić należy do czynów indyferentnych, a zatem takich, które nie są nakazane lub zakazane. Skoro prawodawca nie nakazuje albo nie zakazuje
danego czynu istnienie wolność odnośnie do jego podjęcia albo niepodjęcia. Prawo interpretuje się jako wzorzec możliwego postępowania. Zachowania podejmowane w ramach prawa stają się możliwe ze względu na pozytywne unormowanie prawodawcy.
Uprawnienie przysługuje zatem ze względu na przepis prawa w znaczeniu przedmiotowym, który określa treść i warunki korzystania z tego prawa. Zupełnie inna powinna być postawa władz publicznych w odniesieniu do wolności i praw. W przypadku wolności zasadą jest postawa bierna (non facere). Organ – co do zasady – nie ingeruje w okolicznościach, gdy korzysta się z wolności. Aktywna postawa prawodawcy
(dare, facere) staje się niezbędna gdy chodzi o prawa jednostek. Znajduje ona wyraz zarówno w regulacjach prawa materialnego konkretyzujących uprawnienia konstytucyjne, w rozwiązaniu proceduralnym oraz w faktycznym postępowaniu władz publicznych. Niekiedy
realizacja praw nie musi prowadzić do daleko idących obowiązków świadczeń ze strony władz publicznych – np. prawu osiedlania się na polskim terytorium osób, których pochodzenie polski zostało stwierdzone nie musi, w myśl samej konstytucji, towarzyszyć obowiązek władz do daleko idących świadczeń pomocowych ułatwiających osiedlenie (art. 52 ust. 5) Korzystając z wolności człowiek nie musi wykazywać, że postępuje zgodnie z prawem. Jego postępowanie nie wymaga uzyskania jakichkolwiek dozwoleń. Zakazy lub nakazy ograniczające wolność muszą spełnić łącznie trzy warunki: ustanowienie tylko w ustawie, konieczność ochrony konkretnych dóbr, respektowanie zasad określających zasady ograniczania (art. 31 ust. 3 Konstytucji RP). W przypadku praw w interesie uprawnionego jest wykazanie, że przysługuje my uprawnienie określonej treści. Autor zwraca uwagę, że Konstytucja RP w sposób znamienny eksponuje wolności nad prawami. W wolnościach najczęściej przejawia się istota człowieczeństwa. U podstaw praw leżą wartości instrumentalne. Nie można przypisać określeniom „wolność” oraz „prawo” jednolitych reguł znaczeniowych na podstawie przepisów Konstytucji.
Pytania do przemyślenia
1. Jakie rodzaje wolności rozróżniamy?
2. Czym jest wolność? Czym jest prawo?
3. Czy uregulowanie w Konstytucji RP praw i wolności człowieka jest konieczne?
4. Czy w Konstytucji RP występują tzw. wolności pozytywne („do” czegoś)?
5. Kto jest adresatem konstytucyjnych praw i wolności?
6. Czy można stworzyć katalog enumeratywnie wymienionych wolności?
7. Czy konstytucyjne prawa i wolności mogą wpływać na prawo prywatne?
8. Czy na każdą wolność lub prawo konstytucyjne jednostka może się powoływać przeciw
drugiej jednostce? Czy też istnieją prawa i wolności, które można stosować jedynie
wertykalnie?
9. W pewnej szkole publicznej została zatrudniona muzułmanka w charakterze nauczyciela.
Jednym z warunków zatrudnienia określonych w umowie o pracę, którą podpisały obie
strony, jest zakaz noszenia hidżaby (chusty o znaczeniu religijnym) w trakcie prowadzenia
lekcji – z uwagi na neutralność światopoglądową szkoły. Po podpisaniu umowy muzułmanka
stwierdziła jednak, że nie będzie zdejmowała chusty, bo tak nakazuje jej religia. Czy
dysponuje ona jakimś argumentem prawnym, który pozwoliłby jej zachować pracę, ale bez
konieczności poddawania się powyższemu zakazowi?