K 21/14
20 października
2015 r. Trybunał Konstytucyjny rozpoznał wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczący podatku dochodowego od osób fizycznych (kwoty zmniejszającej podatek, potocznie: kwota wolna od podatku). W wyroku z 28 października 2015 r. Trybunał Konstytucyjny orzekł, że:
1) art. 27 ust. 1 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych w zakresie, w jakim nie przewiduje mechanizmu korygowania kwoty zmniejszającej podatek, gwarantującego co najmniej minimum egzystencji, jest niezgodny z art. 2 i art. 84 Konstytucji,
2) przepis wymieniony w części I, w zakresie tam wskazanym, traci moc obowiązującą z dniem 30 listopada 2016 r.
Podstawowym problemem konstytucyjnym w sprawie był brak mechanizmu korygowania kwoty zmniejszającej podatek, a w konsekwencji brak urealnienia kwoty wolnej od podatku. Ustalona sztywno kwota wolna od podatku nie była dostosowywana do zmieniających się warunków społeczno-ekonomicznych. Ustawodawca, kształtując system podatkowy, musi uwzględnić zasadę sprawiedliwości podatkowej. Ma ona związek z godnością człowieka. Utrzymywanie przez wiele lat stałej kwoty wolnej od podatku narusza art. 84 Konstytucji i wynikającą z niego zasadę sprawiedliwości podatkowej.
Trybunał podkreślił, że choć przepisy te są poprawne pod względem formalnym, to jeśli stają się niesprawiedliwe, Trybunał ma możliwość uznania ich niezgodności z Konstytucją. Takie normy są sprzeczne z zasadą sprawiedliwości społecznej oraz zasadą zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa, ponieważ brak jest powiązania zdolności podatkowej z przepisami odnoszącymi się do minimum egzystencji lub innymi określonymi wskaźnikami społeczno-ekonomicznymi. Ciągły spadek wartości pieniądza przy niezmiennej kwocie wolnej od podatku powoduje, że rola w systemie podatkowym kwoty zmniejszającej podatek dochodowy z roku na rok maleje. W konsekwencji następuje przesuwanie najbiedniejszych obywateli w kierunku uzależniania ich od korzystania z form pomocy społecznej. Kwota wolna od podatku sprzyja wolności ekonomicznej. Jest ona szczególnie ważna właśnie dla tych najbiedniejszych.
Z zasady demokratycznego państwa prawnego wynika zakaz regulacji pozornych, a brak mechanizmu korygującego wysokość kwoty zmniejszającej podatek sprzyja traktowaniu jej jako instytucji pozornej. Nawet konieczność zachowania równowagi budżetowej nie może usprawiedliwiać wprowadzania do systemu prawnego instytucji i rozwiązań pozornych. Instytucja kwoty wolnej od podatku w obecnym kształcie nie spełnia założonego przez ustawodawcę celu, jakim jest pomoc najuboższym obywatelom. Prawodawca, ustalając kwotę zmniejszającą podatek, musi brać pod uwagę stan finansów państwa. Nie oznacza to jednak, że system podatkowy może być arbitralny i niesprawiedliwy. Istotą jest poprawne wyważenie wartości konstytucyjnych: równowagi budżetowej i równomiernego rozkładnia ciężarów publicznych.
Trybunał podkreślił, że nie jest racjonalna regulacja prawa podatkowego, która zakłada stałą kwotę zmniejszającą podatek, przez co kwotę wolną od podatku ustala się na poziomie 3091 zł, podczas gdy ustawa o pomocy społecznej określa, że osobą żyjącą w ubóstwie jest ta, której dochód roczny ustalony z zastosowaniem reguł określonych w art. 8 ust. 3 i 4 nie przekracza 7608 zł – w przypadku osoby samotnie gospodarującej i 6168 zł, w przypadku osoby w rodzinie.
Niniejszy wyrok stwierdzający zakresową niekonstytucyjność dotyczy mechanizmu korygowania kwoty zmniejszającej podatek i ma znaczenie na przyszłość. Nie daje on podstaw do roszczeń o weryfikacje wcześniejszych zobowiązań podatkowych. Nie będzie można wznawiać postępowań podatkowych na gruncie niniejszego wyroku.
Jędrzej Kmieć